Sự phát triển của Việt Nam như một trung tâm sản xuất và công nghệ đã khiến việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) trở thành ưu tiên hàng đầu đối với các nhà đầu tư nước ngoài. Từ các thương hiệu cao cấp đến các nhà phát triển phần mềm và các tập đoàn điện tử, doanh nghiệp ngày càng đối mặt với tình trạng lạm dụng nhãn hiệu, hàng giả, vi phạm bản quyền và rò rỉ bí mật kinh doanh. Mặc dù Việt Nam đã cải thiện luật SHTT phù hợp với các điều ước quốc tế, việc thực thi vẫn đòi hỏi một chiến lược tinh tế, phù hợp với bối cảnh pháp lý và thương mại trong nước. 

Bài viết này sẽ trình bày cách thức thực thi quyền SHTT tại Việt Nam, các bước cần thực hiện khi xảy ra hành vi xâm phạm, và cách sử dụng các công cụ pháp lý cũng như kỹ thuật số để bảo vệ tài sản của bạn trong năm 2025. 

Khung Pháp Lý về Thực thi Sở hữu Trí tuệ tại Việt Nam 

Hệ thống SHTT tại Việt Nam được điều chỉnh bởi Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (đã được sửa đổi năm 2022), cùng với Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự, và các văn bản dưới luật khác. Các cơ quan nhà nước chủ chốt bao gồm: 

  • Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam (IP VIETNAM) – xử lý đăng ký và gia hạn quyền SHTT. 
  • Tổng cục Quản lý Thị trường (MSA) – điều tra và xử lý vi phạm hành chính. 
  • Tổng cục Hải quan – thực thi quyền SHTT tại cửa khẩu. 
  • Tòa án – giải quyết tranh chấp và tuyên bố bồi thường thiệt hại. 
  • Cơ quan Công an và Viện kiểm sát – xử lý các vụ vi phạm hình sự.  

Việt Nam là thành viên của WTO/TRIPS, Nghị định thư Madrid, Công ước Paris, và gần đây là EVFTA và CPTPP, những hiệp định đã nâng cao yêu cầu và cam kết thực thi quyền SHTT. 

Các loại hình SHTT Phổ biến và Cách bảo vệ 

Việt Nam cung cấp sự bảo hộ pháp lý cho nhiều loại hình SHTT, nhưng việc thực thi thường phụ thuộc vào đăng ký hợp lệ, tài liệu chứng minh đầy đủ và xác định rõ phạm vi quyền. Việc hiểu rõ cách từng loại SHTT được pháp luật Việt Nam điều chỉnh là điều then chốt để xây dựng một chiến lược bảo vệ hiệu quả. 

Nhãn hiệu là một trong những quyền SHTT được đăng ký phổ biến nhất tại Việt Nam. Bao gồm tên thương hiệu, logo, khẩu hiệu và các dấu hiệu nhận biết sản phẩm/dịch vụ. Việc bảo hộ chỉ có hiệu lực sau khi đăng ký với Cục SHTT, và có thời hạn 10 năm, được gia hạn liên tiếp. Các ngành như thời trang, điện tử và mỹ phẩm dễ bị làm giả nên việc đăng ký sớm là rất quan trọng. 

Sáng chế bao gồm các phát minh kỹ thuật và giải pháp hữu ích. Để được bảo hộ, sáng chế phải có tính mới, có bước sáng tạo và có khả năng áp dụng công nghiệp. Thời hạn bảo hộ lên đến 20 năm kể từ ngày nộp đơn. Tranh chấp sáng chế thường xuất hiện trong các ngành sản xuất và công nghệ cao, đặc biệt trong các liên doanh hoặc hợp đồng chuyển giao công nghệ.. 

Kiểu dáng công nghiệp bảo vệ hình dáng bên ngoài của sản phẩm (hình dáng, hoa văn, màu sắc), thường gặp trong hàng tiêu dùng, ô tô, và bao bì. Thời hạn bảo hộ là 5 năm, có thể gia hạn đến tối đa 15 năm. Trước tình trạng sao chép thiết kế gia tăng tại Việt Nam, loại hình SHTT này ngày càng được sử dụng rộng rãi. 

Quyền tác giả được tự động bảo hộ khi tác phẩm được sáng tạo, bao gồm phần mềm, mã lập trình, âm nhạc, phim ảnh và nội dung viết. Mặc dù không bắt buộc đăng ký, việc đăng ký giúp tăng tính pháp lý trong tranh chấp. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quản lý lĩnh vực này. Việc thực thi đang trở nên quan trọng hơn trong bối cảnh vi phạm bản quyền kỹ thuật số lan rộng. 

Bí mật kinh doanh được bảo vệ theo luật dân sự và lao động, nhưng không yêu cầu đăng ký. Bao gồm công thức, kế hoạch kinh doanh, danh sách khách hàng, và quy trình nội bộ có giá trị thương mại nhờ tính bảo mật. Doanh nghiệp thường sử dụng điều khoản bảo mật và không cạnh tranh để duy trì sự bảo vệ. Việc thực thi thường diễn ra qua các vụ kiện vi phạm hợp đồng hoặc cạnh tranh không lành mạnh. 

Mỗi loại SHTT có quy trình đăng ký, thời gian bảo hộ và phương thức thực thi riêng. Một chiến lược hiệu quả thường cần kết hợp nhiều quyền để xây dựng danh mục SHTT vững chắc. 

Cần làm gì khi Quyền SHTT bị Xâm Phạm tại Việt Nam? 

Khi phát hiện hành vi xâm phạm tại Việt Nam, cần hành động nhanh chóng và theo trình tự sau: 

1. Ghi nhận vi phạm: Thu thập bằng chứng rõ ràng – hình ảnh sản phẩm giả, ảnh chụp màn hình website, hóa đơn, lời khai nhân chứng. 

2. Đánh giá mức độ nghiêm trọng: Xác định phạm vi, tác động thương mại và động cơ. Đó là hành vi đơn lẻ hay hoạt động làm giả có tổ chức? 

3. Tham vấn luật sư: Luật sư địa phương có thể soạn thư yêu cầu chấm dứt hành vi vi phạm hoặc tư vấn lựa chọn giữa hành chính, dân sự, hoặc hình sự. 

4. Chọn phương án thực thi phù hợp: 

  • Hành chính: chi phí thấp, xử lý nhanh. 
  • Dân sự: yêu cầu bồi thường hoặc ngăn chặn vi phạm. 
  • Hình sự: áp dụng cho hành vi làm giả quy mô lớn. 

Chậm trễ có thể làm giảm hiệu quả thực thi, đặc biệt nếu hàng vi phạm đã lưu hành hoặc đang tại cửa khẩu. 

Phân Biệt các Hình thức Thực thi: Hành chính, Dân sự, Hình sự và Thực thi tại Cửa khẩu 

Xử lý hành chính 

Thực hiện bởi MSA hoặc các cơ quan địa phương: 

  • Nhanh chóng và tiết kiệm chi phí, phù hợp với các vi phạm lần đầu hoặc quy mô nhỏ. 
  • Có thể dẫn đến xử phạt tiền, tịch thu hàng hóa, hoặc đình chỉ giấy phép kinh doanh. 
  • Không có bồi thường cho chủ sở hữu quyền SHTT. 

Tố tụng dân sự 

Dành cho vi phạm nghiêm trọng hơn, tòa án có thể yêu cầu:  

  • Lệnh cấm tạm thời 
  • Bồi thường thiệt hại. 
  • Xin lỗi hoặc cải chính công khai. 
  • Nhược điểm: thời gian kéo dài và yêu cầu bằng chứng vững chắc. 

Xử lý hình sự 

Theo Bộ luật Hình sự, các hành vi vi phạm nghiêm trọng (như làm giả, vi phạm bản quyền) có thể bị truy cứu hình sự nếu: 

  • Giá trị thương mại cao 
  • Tái phạm nhiều lần 
  • Có mục đích trục lợi 
  • Hình phạt có thể bao gồm phạt tiền, tù giam hoặc tịch thu lợi nhuận phi pháp. 

Thực thi tại cửa khẩu 

Khi đăng ký quyền SHTT với Hải quan Việt Nam: 

  • Có thể chủ động đình chỉ thông quan hàng nghi ngờ vi phạm. 
  • Chủ sở hữu quyền được thông báo để kịp thời hành động. 
  • Đặc biệt hữu ích với hàng hóa nhập/xuất khẩu có rủi ro cao (thời trang, điện tử, mỹ phẩm). 

Cách Sử dụng Công cụ Thương mại Điện tử và Hải quan để Ngăn chặn Hành vi Vi phạm 

Các doanh nghiệp hoạt động tại Việt Nam có thể tăng cường khả năng thực thi SHTT thông qua các cơ chế sẵn có của hải quan và sàn thương mại điện tử. 

Với Hải quan, chủ sở hữu có thể đăng ký quyền SHTT với Tổng cục Hải quan. Hồ sơ cần gồm giấy chứng nhận SHTT, mô tả sản phẩm và các thông tin về rủi ro hoặc bên vi phạm đã biết. Sau khi đăng ký, cán bộ hải quan có thể đình chỉ thông quan hàng hóa đáng nghi và thông báo cho chủ sở hữu. 

Trên sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada, Tiki, các nền tảng đều cung cấp công cụ báo cáo hành vi vi phạm SHTT. Chủ sở hữu có thể nộp khiếu nại kèm bằng chứng sở hữu và tài liệu chứng minh vi phạm. Nếu được xác nhận, nền tảng có thể gỡ bỏ sản phẩm, cảnh cáo hoặc khóa tài khoản người bán. 

Hành động kịp thời và tài liệu đầy đủ là yếu tố then chốt. Việc giám sát thường xuyên và phối hợp với cơ quan chức năng sẽ giúp giảm thiểu đáng kể hàng giả trên cả thị trường vật lý và trực tuyến. 

Thực trạng Thực thi Quyền SHTT tại Việt Nam năm 2025: Xu hướng và Thách thức

Dù công tác thực thi đã được cải thiện, vẫn còn tồn tại nhiều thách thức: 

  • Tòa án xử lý chậm và mức bồi thường không nhất quán cho các vụ kiện dân sự.  
  • Việc phối hợp giữa các cơ quan còn phân tán. 
  • Vi phạm trực tuyến tăng nhanh hơn tốc độ điều chỉnh chính sách. 
  • Gánh nặng chứng minh cao trong các vụ liên quan đến bí mật kinh doanh hoặc phần mềm. 

Tuy vậy, các FTA như EVFTA và CPTPP đã thúc đẩy cải cách pháp lý. Chủ sở hữu SHTT đang chứng kiến các phán quyết tích cực hơn và sự hợp tác hiệu quả hơn từ hải quan, đặc biệt trong các lĩnh vực thời trang, điện tử và hàng tiêu dùng nhanh. 

Kết Luận 

Việc bảo vệ SHTT tại Việt Nam ngày nay khả thi hơn bao giờ hết, nhưng vẫn đòi hỏi sự chủ động và chiến lược rõ ràng. Từ đăng ký tại hải quan, khởi kiện tại tòa án, đến sử dụng công cụ của sàn thương mại điện tử, doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống bảo vệ nhiều lớp. 

Tại Corporate Counsels, chúng tôi hỗ trợ các công ty nước ngoài bảo vệ và thực thi quyền SHTT tại Việt Nam. Từ đăng ký, theo dõi đến kiện tụng và hỗ trợ hải quan, đội ngũ luật sư SHTT giàu kinh nghiệm của chúng tôi cung cấp các giải pháp pháp lý chiến lược và thực tiễn. Liên hệ với chúng tôi tại letran@corporatecounsels.vn để bảo vệ sáng tạo và tài sản thương hiệu của bạn tại Việt Nam.